Świadome śnienie u osób z objawami psychotycznymi

Niedawno, w czasopiśmie Frontiers in Psychology, opublikowano wyniki pierwszego na świecie badania, w którym przeanalizowano świadome śnienie w gronie osób wykazujących zaburzenia psychotyczne. W badaniu tym uczestniczyły trzy grupy: osoby ze stwierdzoną schizofrenią (S), osoby ze zdiagnozowaną chorobą afektywną dwubiegunową (bipolar disorder, BD) oraz grupa kontrolna. Badanych poproszono o opisanie ostatniego snu jaki pamiętają i następnie przeanalizowano jego treść za pomocą programu Speech Graphs, który w matematyczny sposób analizuje strukturę takiego opisu, pomijając całkowicie subiektywny kontekst wypowiedzi, co ma duże znaczenie w przypadku analizy wypowiedzi ustnych osób z zaburzeniami psychotycznymi. Dodatkowo, przeprowadzono ankiety zawierające pytania dotyczące normalnego oraz świadomego śnienia (p. tabela poniżej). Jak się okazuje, wyniki uzyskane w tym badaniu stanowią niemałe zaskoczenie.

We wszystkich trzech grupach około połowa badanych doświadczyła świadomego snu przynajmniej raz w życiu, poza tym grupy nie różniły się liczbą świadomych snów w ciągu życia – jedynie w grupie BD trochę więcej (55%) osób doświadczyło LD powyżej 10 razy w ciągu życia, w porównaniu do grupy S i kontrolnej (odpowiednio 33% i 31%) ale różnica ta nie była istotna statystycznie. Najciekawszym wynikiem, odwrotnym do przyjętej hipotezy, było to, że osoby z objawami psychotycznymi częściej kontrolowały swoje świadome sny w porównaniu z grupą kontrolną (67% w grupie S, 73% w grupie BD i tylko 23% w grupie kontrolnej).

Jak wiadomo, zaburzenia psychotyczne wiążą się z obniżoną aktywnością kory przedczołowej, podobnie zresztą jak w normalnym śnie zdrowych osób, co prowadzi m.in. do obniżonej samokontroli oraz deficytów racjonalnego myślenia. Wiadomo również z badań nad osobami zdrowymi, że świadome śnienie jest skorelowane ze zwiększona kontrolą wewnętrzną, czego skutkiem jest to, że osoby śniące świadomie lepiej kontrolują swoje procesy poznawcze i emocjonalne na jawie. Ponieważ świadome śnienie jest wynikiem wyższej (niż normalna podczas zwykłego snu) aktywności obszarów przedczołowych, spodziewano się, że u osób ze zdiagnozowanymi objawami psychotycznymi świadome śnienie jak i kontrola nad tym procesem będzie zjawiskiem rzadszym w porównaniu z grupą kontrolną. Początkowo wydawało się, że uzyskane wyniki, sprzeczne z tym założeniem, są efektem działania leków przeciwpsychotycznych, których jednym z głównych celów są właśnie neurony kory przedczołowej, a jednym z efektów ich działania jest wzrost długości oraz wydajności snu. Szybko jednak wykluczono tę przyczynę porównując dawki leków przeciwpsychotycznych osób z grup S i BD pomiędzy podgrupą śniących świadomie i nie doświadczających świadomych snów w ogóle, a następnie w podgrupie śniących świadomie pomiędzy tymi co kontrolują swoje sny i tymi co tego nie potrafią – w obu przypadkach różnic nie było.

Jednym z możliwych powodów takiego wyniku jest to, że stan psychotyczny wzmaga kontrolę procesów wewnętrznych kosztem kontroli nad zewnętrzną rzeczywistością. Zakładając, że pozytywne objawy psychozy są wynikiem przenikania procesów umysłowych ze snu REM do czuwania a świadome śnienie odwrotnie – wynikiem przenikania procesów umysłowych ze stanu czuwania do snu REM, osoby, które często doświadczają obu tych zjawisk mogą być lepiej wyćwiczone poznawczo aby kontrolować ich wewnętrzną rzeczywistość niż osoby rzadko doświadczające świadomych snów. Przemawia za tym fakt, że osoby śniące świadomie z grup S i BD częściej porównywały swoje sny do codziennego życia w porównaniu z osobami psychotycznymi, które nie śniły świadomie. Inna interpretacja tego wyniku mówi, że lepsza kontrola świadomych snów może być wynikiem działania kompensacyjnego, w którym osoby psychotyczne częściej uciekają się do kontroli w snach niż do dużo trudniejszej kontroli rzeczywistości.

Spodziewano się również, że pacjenci psychotyczni, którzy doświadczają świadomych snów, będą lepiej radzili sobie ze swoimi objawami. Wynika to również z tego, że obniżona aktywność kory przedczołowej związana ze stanami psychotycznymi oraz snem u osób zdrowych jest wiązana przyczynowo z deficytami krytycznego myślenia w obu tych stanach, a skoro świadome śnienie wiąże się z wyższą aktywacją kory przedczołowej (i można się tej umiejętności nauczyć) już wcześniej zaproponowano, że świadome śnienie może być jednym ze sposobów terapii dla pacjentów psychotycznych. W tym przypadku również hipoteza ta nie znalazła potwierdzenia. Dzięki przeprowadzonym analizom psychometrycznym pozwalającym “zmierzyć” symptomy psychotyczne nie udało się stwierdzić żadnych różnic pomiędzy pacjentami śniącymi świadomie i nie. Nie udało się znaleźć żadnych zalet świadomego śnienia, nawet gdy analizowano jeden z punktów związany z brakiem wglądu i osądu, co oznacza, że większy wgląd we własne procesy myślowe podczas świadomego snu u pacjentów psychotycznych nie przekłada się na to samo w stanie czuwania. Dodatkowo, objaw wycofania emocjonalnego, charakteryzujący się brakiem zainteresowania zewnętrznymi wydarzeniami, nawet przeważał u świadomie śniących pacjentów schizofrenicznych a analiza struktury opisu snu wykazała, że osoby takie charakteryzują się mniej złożonym tokiem myślenia, w porównaniu z osobami nie śniącymi świadomie z tej samej grupy.

Przeprowadzone badanie, chociaż unikalne na skalę światową, ma wiele minusów, o czym sami autorzy piszą w swoim artykule, a kilka z nich tu wymienię. Po pierwsze, liczebność grup była stosunkowo niska, 25, 20 i 28 odpowiednio dla grup S, BD i kontrolnej. Grupa kontrolna była zbieraniną osób z tego samego ośrodka, które co prawda nie miały objawów psychotycznych, jak pacjenci z grupy S i BD, ale znajdowały się w niej osoby zarówno z objawami psychiatrycznymi, jak np. depresja czy zaburzenia lękowe (chociaż bez żadnej konkretnej diagnozy psychiatrycznej) oraz osoby nie wykazujące żadnych objawów psychiatrycznych w ciągu całego życia. Kolejną rzeczą jest to, że ocenę co do natury snu (czy był świadomy czy nie) pozostawiono samym badanym, a takie rzeczy powinny być oceniane przez niezależnych sędziów. Ponadto, nie sprawdzono też, czy pacjenci mieli kiedykolwiek świadome sny konkretnie podczas epizodów psychotycznych (pytanie dotyczyło całego życia). Ponieważ wszyscy pacjenci z grup S i BD byli w trakcie farmakoterapii, należy z kolejnej strony ostrożnie patrzeć na te wyniki gdyż wiadomo, że leki psychotropowe mogą wpływać na odbiór snu i jego przypominanie sobie; samo to jak często pacjenci pamiętają swoje sny też nie było sprawdzane.

Pomimo tych wad, badanie to ukazuje istnienie związku pomiędzy stanami psychotycznymi a świadomym śnieniem i zdecydowanie przydałoby się przyjrzeć temu zagadnieniu głębiej. Tym bardziej, że z badania tego wynikają niepokojące przesłanki, że praktykowanie świadomego śnienia może być niekorzystne dla osób z objawami psychotycznymi, gdyż zamiast im pomóc, może prowadzić do pogłębienia ich choroby i spowodować, że swój wewnętrzny świat będą postrzegać jako rzeczywistość.

Mota NB, Resende A, Mota-Rolim SA, Copelli M and Ribeiro S. 2016. Psychosis and the Control of Lucid Dreaming. Front. Psychol. 7:294. doi: 10.3389/fpsyg.2016.00294

Foto: Joe Skinner Photography, CC BY-NC-ND 2.0