Predyspozycje do świadomego śnienia mogą mieć podłoże w budowie mózgu

Metapoznanie to zdolność do refleksji nad stanem własnego umysłu, a także opisu swych myśli. Czynnością o charakterze metapoznawczym jest chociażby ocena postępów w miarę wykonywania zadania lub planowanie nauki nowej umiejętności. W dużym uproszczeniu możemy zdefiniować metapoznanie jako myślenie o myśleniu, obejmujące zarówno wiedzę o naszych myślach, jak i ich regulację. Tę zaawansowaną zdolność do monitorowania i autorefleksji, wyróżniającą człowieka na tle innych gatunków, od dawna wiązano ze świadomym śnieniem. Niewielu z nas zastanawia się regularnie, czy w danym momencie śni; służące do tego testy rzeczywistości, będące powszechną metodą zwiększania szans na doświadczenie snów świadomych, to właśnie czynność metapoznawcza.

Wykazano, że wzrost metapoznawczego wglądu w trakcie snu przejawia się zwiększoną aktywnością obszarów przedczołowych, która zwykle ulega obniżeniu podczas snu REM. W porównaniu do tej fazy, w której procesy krytycznego myślenia zostają ograniczone, sen świadomy cechuje zwiększony stopień kontroli. Dotychczas nie zbadano relacji pomiędzy monitorowaniem myśli a snami świadomymi przez pryzmat ich mózgowego podłoża. Cel ten udało się zrealizować dopiero niedawno w badaniu, którego wyniki opublikowano na łamach The Journal of Neuroscience. To krok w stronę zrozumienia, jak budowa anatomiczna oraz różnice indywidualne przekładają się na zdolność do świadomego śnienia. 

W badaniu Elisy Filevich i wsp. wzięło udział 69 uczestników. Badanych, tuż po uzyskaniu obrazów strukturalnych ich mózgów, poddano krótkim testom w skanerze rezonansu magnetycznego. Uczestników skanowano podczas wykonywania prostego zadania monitorowania myśli (thought-monitoring task). Polegało ono na zaznaczaniu punktu na wyświetlanej skali, odzwierciedlającego to, w jakim stopniu ich myśli były w danej chwili ukierunkowane na zewnątrz (odgłos skanera, bodźce wzrokowe z otoczenia) bądź do wewnątrz (wspomnienia, plany). Warunek ten (monitor trial) poprzedzano warunkiem kontrolnym, podczas którego uczestnicy musieli jedynie najeżdżać kursorem na skalę w zaznaczanym losowo przy pomocy kółka miejscu (non-monitor trial). 

Schemat zadania monitorowania myśli. Na jego początku i w przerwach pomiędzy wyświetlaniem skal prezentowano krzyżyk, stanowiący punkt skupienia wzroku. Oznaczenia „INT” i „ENT”, wskazujące w warunku monitorowania (monitor trial) na ukierunkowanie myśli do wewnątrz i na zewnątrz, prezentowano w losowej kolejności na końcach skali. Poprzedzający warunek kontrolny (non-monitor trial), wizualnie zbliżony do warunku monitorowania, różnił się brakiem oceny ukierunkowania myśli (źródło: Filevich i in. 2015)

Po sesji badanych proszono o wypełnianie ankiet. Pytania dotyczyły zdolności przypominania sobie treści marzeń sennych oraz częstotliwości występowania i charakterystyki snów świadomych (według opisywanej wcześniej skali LuCiD). Ostateczny wynik uwzględniał aspekt jakościowy oraz ilościowy w zdolności ich doświadczania. Na tej podstawie badanych podzielono na dwie równoliczne grupy, by porównać budowę mózgu u osób z małymi i dużymi predyspozycjami do świadomego śnienia. 

Wyniki pomiarów pokazały, że osoby o zwiększonych predyspozycjach do świadomego śnienia charakteryzują się większą objętością istoty szarej w rejonie obejmującym pole 9 i 10 Brodmanna – grzbietowo-bocznej korze przedczołowej i korze czołowo-biegunowej. Zwiększoną objętość odnotowano także w obrębie prawego przedniego zakrętu obręczy, hipokampa oraz lewej dodatkowej kory ruchowej. 

Badaczom pozostało jeszcze sprawdzić zaangażowanie obszarów pola 9 i 10 w proces monitorowania myśli, porównując stopień aktywacji obszarów mózgu, wyznaczany za pomocą sygnału BOLD. Sprawdzono, czy obszary czołowo-biegunowe są zaangażowane w monitorowanie myśli, wybierając na rejon kontrolny przedni zakręt obręczy - także usytuowany w części czołowej, ale niezwiązany bezpośrednio z metapoznaniem. Zgodnie z oczekiwaniami, monitorowanie myśli zwiększyło istotnie aktywność w obrębie pól 9 i 10, lecz nie w przednim zakręcie obręczy. Tym samym udało się wykryć różnice pomiędzy mózgami osób o niewielkiej i znacznej zdolności do świadomego śnienia, zarówno na poziomie budowy mózgu, jak i aktywności neuronalnej. 

Różnice w procentowej zmianie sygnału BOLD podczas zadania monitorowania myśli, mierzone w odniesieniu do trzech obszarów (odpowiednio: lewe pole 10, rejon prawego pola 9/10 i prawy przedni zakręt obręczy). Słupki oznaczają błąd standardowy średniej, gwiazdką zaznaczono istotne różnice (źródło: Filevich i in. 2015) 

Obszary bieguna czołowego wiążą się z funkcjami poznawczymi wyższego rzędu, takimi jak organizacja treści w pamięci operacyjnej czy wnioskowanie o stanach mentalnych innych osób. Przypisuje się im również przetwarzanie abstrakcyjnych informacji oraz udział w świadomym przełączaniu pomiędzy wewnętrznie i zewnętrznie umiejscawianym poczuciem kontroli. Jak sugeruje sama Elisa Filevich, skłonności do autorefleksji w codziennym życiu mogą być silniejsze u osób, którym łatwiej kontrolować swoje marzenia senne. Z tego względu badacze planują kontynuację wątku poruszonego w eksperymencie, sprawdzając, w jakim stopniu trening świadomego śnienia wzmocni autorefleksyjne zdolności uczestników. Chcieliby oni ponadto zweryfikować, czy ćwiczenia te mogą wywołać zmiany w objętości struktur płata czołowego. 

Wyniki badania uzupełniają się z wcześniejszymi pracami w intrygujący sposób. Niedawno wykazano między innymi, że stymulacja elektryczna, wywołująca określoną aktywność w obszarach czołowych, ułatwia wystąpienie świadomych snów. W innej z ubiegłorocznych publikacji odnotowano z kolei, że neuronalne korelaty świadomego snu znacząco pokrywają się z tymi regionami mózgu, których funkcjonowanie jest nieprawidłowe u pacjentów zmagających się z zaburzeniami psychotycznymi – cechuje ich brak wglądu w swój nieprawidłowy stan umysłu. Rodzi to nadzieję na to, że terapie oparte o wiedzę dotyczącą metapoznania mogą okazać się u nich skuteczne. W jeszcze wcześniejszej pracy stwierdzono częste występowanie świadomych snów u dzieci w wieku szkolnym, częstsze u tych o większych zdolnościach intelektualnych. Znaczące obniżenie zdolności do świadomego śnienia występuje w okresie wkraczania w dorosłość i wiąże się najprawdopodobniej z przebiegającymi procesami dojrzewania mózgu oraz reorganizacji występujących w nim połączeń. 

Jak zwykle należy zachować powściągliwość w interpretacji wyników. Specyfika zadania mogła pokrywać się z warunkami sprzyjającymi świadomym snom, co niesłusznie sugerowałoby obecność ogólnego mechanizmu metapoznawczego. Trudności przysparza wyjaśnienie wyższej objętości istoty szarej lewego hipokampa. Autorzy postanawiają przypomnieć, że wykazano wcześniej korelację między objętością tej struktury i ciała migdałowatego a jaskrawością marzeń sennych. Istnieje też możliwość, że proces monitorowania nie jest zależny jedynie od funkcjonowania rejonów przedczołowych, ale szeregu innych mechanizmów. Warto również pamiętać o ograniczeniach i niejasnościach związanych z metodą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. 

Pole 10 ma niewątpliwie wyjątkowy charakter. Obszary bieguna czołowego są u człowieka znacznie większe niż u innych naczelnych, także przy uwzględnieniu proporcji pomiędzy strukturami. W skład tego dość jednorodnego obszaru wchodzi ponad 250 milionów neuronów w obrębie każdej z półkul. Charakteryzują się one rozbudowaną siecią połączeń, w której natrafić można na bardzo liczne kolce dendrytyczne, kluczowe dla procesów uczenia się i zapamiętywania. Widzimy zatem, że zarówno badania na poziomie komórkowym, jak i te z użyciem technik neuroobrazowania skłaniają do poznawania „obszarów biegunowych”, które mogą dostarczyć nam bezcennej wiedzy dotyczącej snu i świadomości.


Filevich E, Dresler M, Brick TR, & Kühn S (2015). Metacognitive mechanisms underlying lucid dreaming. The Journal of neuroscience : the official journal of the Society for Neuroscience, 35 (3), 1082-8 PMID: 25609624

Semendeferi, K., Armstrong, E., Schleicher, A., Zilles, K., Van Hoesen, G.W. (2001). Prefrontal cortex in humans and apes: a comparative study of area 10 American Journal of Physical Anthropology, 114 (3), 224-241

Dresler M, Wehrle R, Spoormaker VI, Steiger A, Holsboer F, Czisch M, & Hobson JA (2014). Neural correlates of insight in dreaming and psychosis. Sleep medicine reviews PMID: 25092021

Voss U, Frenzel C, Koppehele-Gossel J, & Hobson A (2012). Lucid dreaming: an age-dependent brain dissociation. Journal of sleep research, 21 (6), 634-42 PMID: 22639960

Foto: Akira Ohgaki, CC BY 2.0