Fałszywe pobudki

Fałszywa pobudka to sytuacja, w której osoba mylnie stwierdza, że właśnie się obudziła, aby niedługo potem odkryć, że jedynie jej się to śniło. Fałszywe pobudki są niezwykle realistyczne – zazwyczaj mają miejsce w otoczeniu identycznym, w jakim kładliśmy się spać. Często, nie zdając sobie sprawy, że wciąż śnimy, rozpoczynamy serię porannych czynności, takich jak pójście do toalety, czy mycie zębów. I chociaż ze snu o pobudce budzimy się zwykle dość szybko, to czasami może okazać się, że tak naprawdę wcale się nie obudziliśmy, ale doświadczamy właśnie kolejnej fałszywej pobudki. Takie seryjne fałszywe przebudzenia mogą liczyć nawet kilka epizodów pod rząd, są jednak – na szczęście – rzadkie.

Nieliczne badania, oparte głównie o studia przypadków, pokazują, że fałszywe pobudki występują częściej w połączeniu ze świadomymi snami oraz paraliżem sennym. Często, na przykład, świadomy sen może zakończyć się fałszywą pobudką (co sugeruje, że zawsze po przebudzeniu należy robić reality check). Z kolei, w grupie badanych pod kątem występowania paraliżu sennego fałszywe pobudki stwierdzano u około 1/3 osób. Dane te sugerują, że fałszywe pobudki są w pewnym stopniu związane z zaburzonym stanem snu REM. Wiadomo bowiem, że zarówno paraliż senny jak i świadomy sen to stany snu REM, w którym obserwujemy pewne cechy stanu czuwania – są to więc stany hybrydowe lub, jak kto woli, dysocjacyjne.

Uważa się, że stany dysocjacyjne są wynikiem nadmiernego wzbudzenia fizjologicznego podczas snu REM. Niektórzy (np. Keith Hearne) sugerowali, że ten sam mechanizm prowadzi także do FA, gdyż mogą być one wywołane w sytuacji oczekiwania jakiegoś zakłócenia snu. Takie przypadki występowania FA obserwuje się, na przykład, w laboratoriach badania snów, gdzie pewnych zakłóceń ze strony otoczenia osoba badana może się spodziewać.

Raz nawet udało się „złapać” fałszywą pobudkę w laboratorium (Takeuchi 1994). Podczas doświadczenia z nocnym przerywaniem snu, osoba badana doświadczyła halucynacji: wydawało się jej, że ktoś wszedł do pokoju, opisała nawet szczegółowo wygląd tej osoby i była przekonana, że wstała z łóżka. Zapis EEG z tego epizodu wskazywał na nietypowy wzorzec snu REM charakteryzujący się, między innymi, zwiększonym wzbudzeniem fizjologicznym, z cechami charakterystycznymi dla snu REM jak i czuwania, przy zachowanej atonii mięśni (sygnał EMG).

Może więc fałszywe pobudki (FA, ang. false awakenings) są również jednym z przykładów stanów dysocjacyjnych? Stany takie jak sen świadomy, paraliż senny czy OBE należą do wspólnej „rodziny” dysocjacji REM/czuwanie, przy czym OBE uznawane są za specyficzną formę świadomych snów. Jak już wcześniej pisałem, ludzie którzy mają tendencję do doświadczania stanów OBE, również częściej miewają spontaniczne świadome sny. Dokładniejsze badania wykazały także, iż wrażenie OBE pojawia się częściej podczas snów świadomych uzyskanych metodą WILD (ang. wake-initiated lucid dream). OBE cechuje jedna, bardzo ważna rzecz, której z reguły brak w świadomych snach typu DILD (ang. dream-initiated lucid dream) – miejsce, w którym zazwyczaj OBE się zaczyna to znajome otoczenie, które jest zwykłą projekcją zapamiętanego widoku pokoju, w którym położyliśmy się spać. To jest właśnie cechą wspólną łączącą, OBE z FA. Być może więc FA to nieświadome sny, którym – ze względu na pewne wspólne cechy – blisko do OBE.

Ponieważ FA stanowią wyjątkowo dokładne, w porównaniu ze zwykłymi snami, odwzorowanie percepcji, jakiej doświadczamy w stanie czuwania, a osoby doświadczające FA mogą uczestniczyć – zanim rzeczywiście się obudzą – w realistycznych reprezentacjach codziennych czynności, pozbawionych czasowo-przestrzennych nieciągłości, fałszywe pobudki mogą mieć znaczenie ewolucyjne, które wiąże je w pewnym stopniu z teorią proto-świadomości – tak przynajmniej uważa włoski neurolog, Giorgio Buzzi.

Dla przypomnienia – teoria proto-świadomości Allana Hobsona zakłada, że sen REM stanowi specjalny stan proto-świadomy, w którym mózg przygotowuje się na objęcie poważnych funkcji integracyjnych, jak chociażby świadomość wyższego rzędu, która podczas stopniowego, długotrwałego procesu  budowana jest na bazie bardziej prymitywnego, wrodzonego generatora wirtualnej rzeczywistości służącego do symulacji bodźców pochodzących ze środowiska.

Buzzi, na podstawie badań ankietowych (n = 90), stwierdził, między innymi, że miejsce spania było typowym (68%) lub prawdopodobnym (21%) otoczeniem, w którym działa się akcja FA. Z opisów przypadków wynikało, że podczas FA otoczenie było odwzorowane realistycznie i szczegółowo. Przebieg FA najczęściej polegał na wykonywaniu zwyczajnych czynności, jakie robimy rano, po przebudzeniu (34%) lub innych czynności, jakie wykonujemy w miejscu spania (24%) lub ich kombinacji (12%). Często też dochodziło do powtarzania lub przypominania sobie treści snu, z którego właśnie się (fałszywie) obudziliśmy (22%).

Według Buzziego specyficzna charakterystyka fałszywych pobudek, odróżniająca je od typowych marzeń sennych, nie jest pozbawiona znaczenia. Podobnie jak podczas proto-świadomego snu REM istniejący od wczesnego etapu rozwoju generator wirtualnej rzeczywistości symuluje otaczające środowisko, tak samo – jak przypuszcza autor – symulowane są wrodzone wzorce działania, w tym, między innymi, reprezentacje zwykłych pobudek i towarzyszących im zachowań. W tym stanie pewne mechanizmy snu REM są upośledzone, – chociaż obiektywnie powiedzielibyśmy, że wreszcie działają dobrze – chodzi głównie o pamięć snów, która, w przeciwieństwie do zwykłych marzeń sennych, w przypadku FA jest doskonała – epizody FA pamięta się zawsze bardzo szczegółowo i wyraźnie.

Alternatywnie, FA mogą stanowić pewien rodzaj ewolucyjnej pozostałości po śnie REM, w którym te mechanizmy, charakteryzujące go obecnie, nie były jeszcze rozwinięte. Jak wiadomo, przepływ informacji z hipokampa do kory, który służy utrwaleniu wspomnień, ma miejsce podczas snu NREM, ale jest zablokowany w fazie REM. Ta blokada, która pojawiła się na późnym etapie filogenezy, miała zapobiegać powtarzaniu przeuczonych i przewidywalnych wzorców i faworyzować tworzenie nowych asocjacji, niezbędnych do zrozumienia znaczenia różnych wydarzeń naszego życia. Podczas FA wydaje się, że ten przepływ informacji wciąż się odbywa, o czym mają świadczyć przypadki FA, w których osoba próbuje przypomnieć sobie treść poprzedniego marzenia sennego. Jeżeli jest to prawdą, to częstsze przypadki fałszywych przebudzeń powinniśmy obserwować u dzieci, u których mechanizmy snu REM nie są jeszcze w pełni rozwinięte.

Co ciekawe, to również zostało sprawdzone kiedyś przez psycholog Dr Susan Blackmore (1996). Badała ona pojawianie się przypadków FA u dzieci (8-13 lat), zadając im pytanie: „Czy kiedykolwiek myślałeś, że się obudziłeś i po chwili zdałeś sobie sprawę z tego, że tylko śniło Ci się, że się obudziłeś?”. Okazało się, że aż 57% dzieci odpowiedziało twierdząco. Pojawia się oczywiście problem: czy pytanie zostało właściwie zrozumiane przez dzieci oraz czy dobrze pamiętały one swoje doświadczenie. Niemniej jednak duża liczba twierdzących odpowiedzi sugeruje, że należałoby się tej kwestii przyjrzeć dokładniej.


Takeuchi T, Miyasita A, Inugami M, Sasaki Y, & Fukuda K (1994). Laboratory-documented hallucination during sleep-onset REM period in a normal subject. Perceptual and motor skills, 78 (3 Pt 1), 979-85 PMID: 8084722

Giorgio Buzzi (2011). False awakenings in light of the dream protoconsciousness theory: A study in lucid dreamers International Journal of Dream Research, 4 (2), 110-116

Blackmore, S. (1996). On the edge of reality. British Association Annual Festival of Science, Birmingham, September 10, 1996. Dostęp: http://www.susanblackmore.co.uk/Conferences/ba96.html.

Ilustracja: http://www.picturesforsadchildren.com/